Ο Νίκος Ξυλούρης ή Ψαρονίκος, (7 Ιουλίου 1936 - 8 Φεβρουαρίου 1980) γεννήθηκε το 1936, στο ορεινό χωριό Ανώγεια του Ρεθύμνου της Κρήτης από οικογένεια με μουσική παράδοση και πολλούς λυράρηδες. Στα πέντε του χρόνια, όταν οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό του, ξεριζώθηκε απο τον τόπο του μαζί με τους υπόλοιπους κατοίκους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν σε χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου όπου παρέμειναν μέχρι και την απελευθέρωση της Κρήτης. Αδέλφια του είναι οι επίσης γνωστοί μουσικοί της Κρητικής μουσικής ο Αντώνης Ξυλούρης Ψαραντώνης και ο Γιάννης Ξυλούρης Ψαρογιάννης .
Η λύρα
Σε νεαρή ακόμα ηλικία με τη βοήθεια του δασκάλου του κατάφερε να πείσει τον πατέρα του να του αγοράσει την πρώτη του λύρα και πολύ γρήγορα άρχισε να παίζει σε γάμους και πανηγύρια. Στα 17 του αποφάσισε να μετακομίσει στο Ηράκλειο και έπιασε δουλειά στο νυχτερινό κέντρο "Κάστρο". Τα πράγματα όμως δεν ήταν όπως τα περίμενε γιατί βρέθηκε αντιμέτωπος με τη "μόδα" της Ευρωπαϊκής μουσικής, κάτι τελείως ξένο για αυτόν. Τα έσοδα του μόλις και μετα βίας έφταναν να τον συντηρήσουν και πέρασε δύσκολες εποχές.
Επιστροφή στην Κρήτη
Γνώρισε την Ουρανία Μελαμπιανάκη, στις 21 Μαΐου του 1958 παντρεύτηκαν και τον ίδιο Σεπτέμβρη μετακόμισαν στο Ηράκλειο Κρήτης. Σιγά σιγά οι Κρητικοί άρχισαν να τον στηρίζουν και να οργανώνουν γλέντια για να τον ακούν να παίζει. Έτσι άρχισε να γίνεται γνωστός και το Νοέμβριο του 1958 ηχογράφησε τον πρώτο του δίσκο με τίτλο "Μια μαυροφόρα που περνά". Ο δίσκος αγαπήθηκε από το κοινό κι έτσι ο Νίκος ηχογράφησε κι άλλα τραγούδια σε δίσκους των 45 στροφών. Το 1960 γεννήθηκε ο γιός του Γιώργος και το 1966 η κόρη του Ρηνιώ. Την χρονιά της γέννησης τη κόρης του κέρδισε και το πρώτο βραβείο σε ένα φεστιβάλ μουσικής στο Σαν-Ρέμο παίζοντας με τη λύρα του ένα συρτάκι. Την επόμενη χρονιά άνοιξε στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο "Ερωτόκριτος" και πλέον δεν ανησυχεί για την επιβίωση του.
Η αναγνώριση του στην Αθήνα
Το 1969 ηχογράφησε με μεγάλη επιτυχία το δίσκο "Ανυφαντού" και λίγους μήνες αργότερα εμφανίστηκε και πάλι σε Αθηναϊκό μουσικό κέντρο. Οι καταστάσεις όμως πλέον είχαν ωριμάσει και ο κόσμος τον υποστήριζε περισσότερο. Έτσι μετακόμισε και πάλι στην Αθήνα. Γνώρισε τον ποιητή και σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό ο οποίος αποφάσισε να τον συστήσει στο Γιάννη Μαρκόπουλο και έτσι ξεκίνησε μια λαμπρή συνεργασία με το δίσκο "Χρονικό" και τα "Ριζίτικα". Παράλληλα γνωρίστηκε με τον διευθυντή της δισκογραφικής εταιρίας COLUMBIA και έγιναν κουμπάροι.
Τα χρόνια της δικτακτορίας
Το τέλος Η οικία του Νίκου Ξυλούρη στα Ανώγεια της Κρήτης.
Ο Νίκος Ξυλούρης στην ακμή της καριέρας του αντιλήφθηκε ότι έχει καρκίνο. Μετά από μεγάλο αγώνα, πολλαπλές εγχειρήσεις και αρκετή ταλαιπωρία έχασε τη μάχη στο Νοσοκομείο Πειραιώς στις 8 Φεβρουαρίου 1980.
Δισκογραφία
* Μια μαυροφόρα που περνά (1958) * Ανυφαντού (1969) * Ο Ψαρονίκος (1970) * Μαντινάδες και χοροί (1970) * Χρονικό (1970) * Ριζίτικα (1971) * Διάλειμμα (1972) * Ιθαγένεια (1972) * Διόνυσε καλοκαίρι μας (1972) * Ο τροπικός της Παρθένου (1973) * Ο Ξυλούρης τραγουδά για την Κρήτη (1973) * Ο Στρατής Θαλασσινός ανάμεσα στους Αγάπανθους (1973) * Περήφανη ράτσα (1973) * Ακολουθία (1974) * Το μεγάλο μας τσίρκο (1974) * Παραστάσεις (1975) * Ανεξάρτητα (1975) * Κομέντια, η πάλη χωρικών και βασιλιάδων (1975) * Καπνισμένο τσουκάλι (1975) * Τα που θυμούμαι τραγουδώ (1975) * Κύκλος Σεφέρη (1976) * Ερωτόκριτος (1976) * Η συμφωνία της Γιάλτας και της πικρής αγάπης (1976) * Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (1977) * Τα ερωτικά (1977) * Τα Ξυλουρέικα (1978) * Τα αντιπολεμικά (1978) * Σάλπισμα (1978) * 14 χρυσές επιτυχίες (1978)
Μετά Θάνατον Δισκογραφία
* Τελευταία ώρα Κρήτη (1981) * Νίκος Ξυλούρης (1982) * Πάντερμη Κρήτη (1983) * Ο Δείπνος ο μυστικός (1984) * Σταύρος Ξαρχάκος:Θεατρικά (1985) * Ο Γιάννης Μαρκόπουλος στον ελληνικό κινηματογράφο (1988) * Η συναυλία στο Ηρώδειο 1976 (1990) * Το χρονικό του Νίκου Ξυλούρη (1996) * Νίκος Ξυλούρης (2000) * Η ψυχή της Κρήτης(2002) * Ήτανε μια φορά...(2005) * Του Χρόνου Τα Γυρίσματα (2005)
http://xilouris.gr/catalog/index.php?cPath=21
