Άλλα δύο του '47
από τον Ηπειρωτικό Αγώνα
Οι φυλακές του «Φιξ» στα βρετανικά αρχείαΠριν τέσσερις περίπου μήνες το βρετανικό αρχείο British Pathé άρχισε να δημοσιεύει την πλούσια και εξαιρετική συλλογή του στην διαδικτυακή πλατφόρμα YouTube. Πρόκειται συνολικά για 80.000 περίπου φιλμάκια με συνολική διάρκεια 3.500 ωρών. Το αρχείο αυτό δημιουργήθηκε αρχικά από τον γάλλο Charles Pathé και παρήγαγε ήδη από το 1910, αρχικά ως Pathé News, διάφορα εβδομαδιαία «Επίκαιρα» με συνοπτικές ειδήσεις από όλον τον κόσμο για τους κινηματογράφους της εποχής. Το αρχείο περιέπεσε σε κάποια χρονική περίοδο αργότερα στα χέρια της Warner και της EMI. Από το 2009 η British Pathé είναι και πάλι ανεξάρτητη εταιρεία και διαχειρίζεται εμπορικά το αρχειακό της υλικό μέσω της ιστοσελίδας της, ενώ είναι αποκλειστικός συνέταιρος και της γνωστής εφημερίδας Guardian.
Ένας μικρός σχετικά αριθμός των ταινιών του αρχείου αυτού καλύπτει και ιστορικά γεγονότα, που διαδραματίστηκαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, μερικά δε από αυτά αφορούν τον ελληνικό Εμφύλιο. Δυο (τουλάχιστον) φιλμάκια με το θέμα αυτό έχουν γυριστεί στην Ήπειρο και τα Γιάννενα, καλύπτοντας κυρίως κάποιες δραστηριότητες του Εθνικού Στρατού, ενώ περιέχουν παράλληλα και διάφορα στιγμιότυπα από την πόλη μας και την ευρύτερη περιοχή. Με μεγάλη έκπληξη ανακάλυψα σε ένα από τα φιλμ αυτά, που γυρίστηκε το 1947, κάποια πλάνα από το προαύλιο των περιβόητων στρατιωτικών φυλακών του «Φιξ», οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με ένα από τα μελανότερα κομμάτια της νεώτερης ιστορίας της πόλης μας και ολόκληρης της Ηπείρου.
Από το χώρο αυτόν πέρασαν και συγκεκριμένα, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν ή ακόμη και δολοφονήθηκαν, μερικές εκατοντάδες Έλληνες και Ελληνίδες, που η κυβερνητική πλευρά αντιμετώπιζε τότε ως «θανάσιμους εχθρούς της Πατρίδος», μιας και ανήκαν στην αντίπαλη πλευρά, δηλαδή στην Αριστερά. Μεταξύ εκείνων που φυλακίστηκαν στο «Φιξ» ήταν και η Ευτυχία Πρίντζου, μαζί με τους υπόλοιπους Γιαννιώτες που εκτελέστηκαν το Ιούλιο του 1948 στο Σταυράκι, μετά από την πολύκροτη δίκη. Συχνά το «Φιξ» αναφέρεται στις διάφορες αφηγήσεις των θυμάτων, σαν το «κολαστήριο», το «Μακρονήσι» ή το «Νταχάου» των Γιαννίνων.
Τα παραπάνω πλάνα των βρετανικών αρχείων από το «Φιξ» έχουν ιδιαίτερη ιστορική αξία, μιας και μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί ελάχιστα σχετικά φωτογραφικά ντοκουμέντα από τον τόπο αυτό.
Οι κτηριακές εγκαταστάσεις
Οι φυλακές του «Φιξ» βρίσκονταν στη θέση που είναι σήμερα το ξενοδοχείο Παλλάδιον. Πριν τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο στον κτηριακό αυτό χώρο λειτουργούσε ένα παγοποιείο. Παρά τον μεγάλο αριθμό των έγκλειστων θυμάτων, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες γραπτές, περιγραφικές μαρτυρίες σχετικά με την κτηριακή τους διαμόρφωση και λειτουργία. Κοινό σημείο αναφοράς όλων των προσωπικών αφηγήσεων από εκείνη την εποχή, αποτελούν οι άθλιες συνθήκες κράτησης στα κελιά των φυλακών, το διαρκές κλίμα φόβου και τρόμου και οι απερίγραπτοι βασανισμοί και ταπεινώσεις των κρατούμενων, ανδρών ή γυναικών από τους δεσμοφύλακές τους.
Ο αείμνηστος ηπειρώτης συγγραφέας και εκδότης Λάμπρος Μάλαμας, που φυλακίστηκε και ο ίδιος για ένα διάστημα το 1948 στο «Φιξ», είναι ίσως ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας, που μας παρέχει αρκετές και από «πρώτο χέρι» πληροφορίες για το θέμα. Στο βιβλίο του «Το χρονικό του Φιξ, 1948» (εκδόσεις Ελεύθερο Πνεύμα, 1988) βρίσκουμε, ότι την ασυνήθιστη ονομασία του την οφείλει στους Γερμανούς κατακτητές, οι οποίοι στην Κατοχή είχαν μετατρέψει τους σχεδόν ερειπωμένους χώρους του πρώην εργοστασίου σε φυλακές. Η κύρια είσοδος των φυλακών βρίσκονταν στη νότια πλευρά, από τη σημερινή οδό Νότη Μπότσαρη.
Στην μια πλευρά του συγκροτήματος, αναφέρει ο Μάλαμας, υπήρχαν «θολωτοί θάλαμοι, στεγανοί και ψυκτικοί μαζί κι άλλα παλιά στενά και πλατύτερα χαρβαλόσπιτα. Καμαρούλες με τρύπια πατώματα και μικρές αποθηκούλες, έτοιμες για βρώμικα κελιά, γιομάτα ψύλλους και ψείρες και κοριούς. Στην κορφή δυτικά, ένας πύργος κι αντίκρυ του ένα στενάδι παλιοκτίριο, με διπλά πάνω και κάτω δίπατα κελιά σαν πατάρια. Κι απέξω μια παλιόσκαλα για τον απάνω θάλαμο». Το προαύλιο των φυλακών περιβάλλονταν από ψηλούς τοίχους με αγκαθωτά συρματοπλέγματα στην κορυφή τους, ενώ στις τέσσερις γωνίες τους ορθώνονταν τα φυλάκια της φρουράς. Στη μέση της βορινής πλευράς της αυλής, βρίσκονταν τα υπαίθρια αποχωρητήρια των κρατουμένων, «ένας λάκκος βαθύς, ανοιχτός και γύρω του μπερντέδικα τσουβάλια... με ξύλινη και σάπια πατωσιά, για να πάνε οι κρατούμενοι ανοιχτά και στην ουρά, ντροπιαστικά, για τη σωματική τους ανάγκη», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας.
Στο κτήριο βρίσκονταν επίσης τα γραφεία της διοίκησης και δίπλα τους τα καταλύματα της φρουράς. Στον επάνω θάλαμο, με χωριστή είσοδο, κρατούνταν στριμωγμένα άτομα που διώκονταν με ελαφρότερες κατηγορίες. Στην κορυφή του θαλάμου υπήρχε και ένα μικρό εκκλησάκι για τον εκκλησιασμό των κρατουμένων, ενώ στα υπόγεια βρίσκονταν ο χώρος ανακρίσεων, τον οποίο οι κρατούμενοι αποκαλούσαν «Αράπη», επειδή εκεί κυρίως βασανίζονταν τα θύματα στη διάρκεια ανακρίσεων. Το καλοκαίρι του 1948, όταν ο Εμφύλιος βρίσκονταν στο «φόρτε» του, στο «Φιξ», κρατούνταν 200 περίπου άτομα, σύμφωνα με ένα προπαγανδιστικό άρθρο της εποχής στην εφημερίδα «Εμπρός» (Σπ. Τριανταφύλλου, «Οι συμμορίται πίσω από τα κάγκελα - Μια επίσκεψις εις τας φυλακάς Ιωαννίνων», 8/7/1948).
Τα κινηματογραφικά πλάνα
Το φιλμάκι του βρετανικού αρχείου, από το οποίο προέρχονται και οι σκηνές που γυρίστηκαν στις φυλακές του «Φιξ», φέρει τον τίτλο «Πολεμώντας στην Ελλάδα 1947» (Fighting In Greece 1947) είναι χωρίς ήχο και έχει συνολική διάρκεια επτά λεπτών και τεσσάρων δευτερολέπτων. Αρχίζει με μια αεροπορική λήψη πάνω από την νότια πλευρά της πόλης, πλησιάζοντας στο τότε στρατιωτικό αεροδρόμιο Κατσικά για προσγείωση. Περιλαμβάνει επίσης σκηνές από το εσωτερικό κάποιου απροσδιόριστου δημόσιου κτηρίου της πόλης, από επιχειρήσεις του Στρατού σε κάποια ορεινή περιοχή, από μια μεγάλη ομάδα «ανταρτόπληκτων» στην πόλη και από στρατιωτικές επιχειρήσεις στην περιοχή της Κόνιτσας.
Στα πλάνα από το προαύλιο του «Φιξ», διάρκειας 62 δευτερολέπτων, βλέπει κανείς αρχικά έναν αξιωματικό (πιθανόν να πρόκειται για τον περιβόητο διοικητή των φυλακών εκείνη την εποχή, Σπύρο Αραβανή, από τη Λευκάδα) να κάθεται πίσω από ένα τραπέζι. Πιο πίσω στέκονται κατώτεροι αξιωματικοί και απλοί στρατιώτες. Οι κρατούμενοι βρίσκονται άλλοι παραταγμένοι όρθιοι κι άλλοι καθισμένοι στη βόρεια πλευρά της αυλής, ενώ ένας φρουρός κοιτάζει τα δρώμενα από το φυλάκιο του εξωτερικού τοίχου. Ο αξιωματικός φαίνεται να ζητάει από έναν κρατούμενο να του δείξει διάφορα σημεία πάνω σε έναν απλωμένο χάρτη (πιθανόν κάποιες θέσεις των ανταρτών; ). Στον επόμενο κρατούμενο που ανακρίνεται, είναι εμφανή σημάδια τραυματισμού (από βασανισμό; ) στο αριστερό του μάτι. Από μια ψηλότερη λήψη φαίνεται και η πίσω μεριά του κτηρίου των φυλακών, με την σκεπαστή εξωτερική σκάλα που συνέδεε τον πάνω με τον κάτω θάλαμο, καθώς και κάποια γειτονικά με τις φυλακές κτήρια από την πλευρά της 28ης Οκτωβρίου.
Ο προπαγανδιστικός σκοπός των, όπως φαίνεται, «στημένων» γυρισμάτων είναι ολοφάνερος. Οι κοντινές λήψεις στα πρόσωπα και στο παρουσιαστικό των κρατουμένων επιδίωκε να αποδομήσει στα μάτια του θεατή την εικόνα του περήφανου και αγέρωχου αγωνιστή, όπως για παράδειγμα την είχε αποθανατίσει μερικά χρόνια πιο πριν η φωτογραφική μηχανή του Μπαλάφα και του Μελετζή. Ο κρατούμενος αντάρτης-κομμουνιστής, παρουσιάζεται εδώ σαν ένας «ρακένδυτος συμμορίτης», «κατσαπλιάς» ή στην καλύτερη περίπτωση σαν «φοβισμένο αγρίμι», οι δε στρατιωτικοί εκπρόσωποι της Πολιτείας ως «τυπικοί», «άψογοι», σχεδόν «ευγενικοί».
Σήμερα, με την μεγάλη χρονική απόσταση προς την τραγική εκείνη περίοδο, ένας νηφάλιος θεατής, θα διέκρινε στα τρομαγμένα πρόσωπα αυτών των κρατούμενων παιδιών περισσότερο την κακιά μοίρα της Ελλάδας εκείνη την εποχή, όπου η χώρα, έχοντας βγει τραυματισμένη από την ολέθρια Κατοχή, αντί να φροντίσει να επουλώσει πληγές της και να προχωρήσει με ταχείς ρυθμούς και αισιοδοξία στην επανόρθωση και ανάπτυξη της, όπως δηλαδή έκαναν και οι υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, άρχισε να τρώει τις σάρκες της και να αυτοκαταστρέφεται σε ανυπολόγιστο βαθμό.
Αναλογιζόμενος κανείς σήμερα την οικονομική καταστροφή όπως και το βαθύ κοινωνικό ρήγμα μαζί με όλα τα προσωπικά δράματα που προξένησε ο Εμφύλιος στη χώρα, ρίχνοντάς την για δεκαετίες πίσω στην υπανάπτυξη και στη καθυστέρηση, δεν έχει παρά να ασπαστεί τα λόγια με τα οποία ο Λάμπρος Μάλαμας κλείνει το βιβλίο του: «να μην ξαναγίνει ποτέ εμφύλιος πόλεμος στην πατρίδα μας και η φυλακή του «Φιξ» και κάθε τέτοια φυλακή, να παραμείνει μια θλιβερή διδαχτική ανάμνηση, σαν παράδειγμα προς αποφυγή στην ιστορική συνείδηση των γενεών».
Φωτογραφίες © British Pathé Ltd
* Θερμές ευχαριστίες προς τον διευθυντή του αρχείου του British Pathé
